عمار پس از برکنارى از حکومت کوفه، به مدینه برگشت و در جبهه امام على ‏بن‏ ابى‌‏طالب علیه‌السلام قرار گرفت و در برابر رفتارها و کردارهاى ناروا و غیراسلامى زمامداران وقت، واکنش نشان داده و آنان را اندرز مى‌‏داد. وى در زمان عثمان ‏بن ‏عفان به خاطر اندرزدادن خلیفه در برابر رفتار ناشایست و تبعیض‌‏آمیز او و کردار غیراسلامى فرمانروایانش در شهرها، مورد ضرب و شتم مجلس‌‏نشینان و قراولان خلیفه قرار گرفت و به سختى بیمار گردید.

عمار در قیام سراسرى مسلمانان انقلابى شهرها بر ضد عثمان، با آنان همفکرى و همیارى مى‌‏کرد و در انتخاب امیرمؤمنان على‏ بن ‏ابى‌‏طالب علیه‌السلام به خلافت اسلامى، نقش بسزایى داشت.

حضرت على علیه‌السلام پس از انتخاب شدن به خلافت، با این که بسیارى از یاران وفادار و شایسته خویش را براى حکمرانى به شهرها اعزام کرده بود، ولى عمار را به عنوان یک مشاور و همراز دیرین در نزد خود نگه داشت و در تمامى امور سیاسى، اجتماعى و نظامى با او مشورت مى‏کرد و احترامش را به نیکى نگه مى‏داشت. عمار نیز با این که در حدود 90 سال از عمرش گذشته بود، همچون یک سرباز فداکار و پا در رکاب در خدمت امام على ‏بن ‏ابى‏طالب علیه‌السلام قرار داشت و تمام مأموریت‏ها و دستورات آن حضرت را به مانند مأموریت‏ها و دستورات پیامبر صلی الله علیه و آله به خوبى و نیکى انجام مى‏داد.

عمار در دو جنگ جمل و صفین از عناصر اصلى یاران امام علی علیه‌السلام بود و کارهاى مهمى در این دو جنگ بر عهده داشت. عماریاسر در جنگ صفین، مبارزات زیادى به عمل آورد و به سپاه معاویه مى‏گفت: ولوددتُ أنّکم خلق واحد فذبحتکم(3)؛ (به خدا سوگند) دوست داشتم که شما همه یک خلق بودید و تمامى شما را ذبح مى‌‏کردم!(4)

سرانجام در یک عملیات بزرگ، سپاهیان امام علی علیه‌السلام ضربه‌‏هاى سهمگین و مهمى بر سپاه معاویه وارد کرده و شیرازه صفوف لشکریان شامى را در هم ریختند. در معرکه جنگ، از دو طرف زنانى بودند که پرستارى زخمیان و مددرسانى رزمندگان را بر عهده داشتند. در این میان، یکى از پرستاران به عمار رسید و از وى پرسید: آیا چیزى مى‌‏خواهید؟ عمار که بسیار تشنه بود، از وى تقاضاى آب کرد.

زن پرستار، مقدارى شیر براى عمار آورد. عمار هنگامى که شیر را مى‌‏نوشید، مى‌‏گفت: بهشت در زیر گام‌‏هاى پیران است. امروز دوستان خود را ملاقات مى‌‏کنم. امروز حضرت محمد صلی الله علیه و آله و حزبش را دیدار مى‌‏نمایم. به خدا سوگند، اگر دشمنانمان آن قدر بر ما شمشیر مى‌‏زدند که ما را به حد ناتوانى مى‌‏رساندند، باز هم یقین داشتیم که ما بر حقیم و آنان بر باطل.

پس از نوشیدن شیر، دوباره به رزم بى‌‏امانش ادامه داد و صفوف دشمن را از هم گسست و بسیارى از آن سیاه‌بختان را به خاک مذلت انداخت. ولى در گرماگرم نبرد فردى به نام ابوعادیه از سپاهیان دشمن بدن عمار را نشانه گرفت و نیزه‏اى بر او فرود آورد و فرمانده عالى مقام حضرت على علیه‌السلام را از زین به زمین انداخت. فردى دیگر از سپاه دشمن به نام ابن ‏جون، سرش را از بدن جدا کرد.

این دو نفر، در حالى که سر بریده عمار را به نزد معاویه بردند، از او تقاضاى پاداش و جایزه کردند و هر کدام از آن دو تلاش مى‌‏کرد که ثابت کند، او عمار را کشته است و در این باره به نزاع برخاسته بودند.

عبدالله‏ بن ‏عمرو بن ‏عاص که در نزد معاویه بود و آن دو را مشاهده مى‌‏کرد، گفت: درباره سر عمار شتاب‌‏زدگى نکنید و به آن خوشحال نباشید. زیرا از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که مى‌‏فرمود: عمار را گروه سرکشان و ستم‏کاران مى‌‏کشند. معاویه که سخنان وى را شنید، بسیار ناراحت و خشمگین شد و به عمرو بن ‏عاص گفت: آیا نمى‏شود این دیوانه را از پیش چشمان ما دور کنى!

سپس به عبدالله‏ بن ‏عمرو بن ‏عاص گفت: تو به جاى این حرف‏ها، چرا جنگ نمى‏کنى؟ عبدالله گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله روزى مرا امر به فرمانبردارى از پدرم کرد. من نیز به خاطر فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله از پدرم اطاعت مى‏کنم و به اصرار او به این نبرد آمده‏ام و با شما هستم ولى با کسى مبارزه نمى‏کنم. همچنین، پیش از شهادت عمار بارها عمرو بن ‏عاص گفته بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عمار را گروه ستمکاران مى‏کشند.

از وى پرسیدند: پس چرا او با ما مى‏جنگد؟ آیا ما ستم‏کاریم؟ عمرو بن ‏عاص براى فریب آنان گفت: نه، بلکه عمار سرانجام به ما خواهد پیوست و بدست یاران على علیه‌السلام کشته خواهد شد.

شهادت عمار ضربه سهمگین و تزلزل‌آورى بر سپاهیان معاویه وارد کرد و بسیارى از آنان را به تردید و دودلى انداخت. ولى معاویه براى سرپوش گذاشتن بر این فضاحت آشکار در میان سپاهیان خود شایع کرد که عمار را على علیه‌السلام کشت. زیرا عمار به دستور على علیه‌السلام به جنگ شامیان آمد و بدست شامیان کشته شده است. پس قاتل او، على علیه‌السلام است!

ادعاى واهى و بى‌‏ارزش معاویه، شاید برخى از دودلان شامى را ساکت مى‏کرد و تسکینى بر التیام آنان بود، ولى در یاران امام على علیه‌السلام تأثیرى نداشت. بلکه موجب تقویت ایمان و تثبیت بیشتر اعتقادات آنان گردید. عمار یاسر به هنگام شهادت، 91 سال و به روایتى 93 سال و به روایتى دیگر 94 سال از عمرش گذشته بود. علاوه بر ابوالعادیه، افراد دیگرى نیز به عنوان قاتل عمار در منابع تاریخى بیان شده‏اند، مانند: عقبة بن‏ عامر جهنى، عمرو بن ‏حارث‏ خولانى، شریک‏ بن‏ سلمه‏ مرادى و ابوحراء سکسکى.

پس از فروکش کردن جنگ، حضرت على علیه‌السلام بدن عمار و هاشم ‏مرقال را که در یک نبرد به شهادت رسیده بودند، در کنار هم قرار داد و بر آنان نماز گزارد و در همان جا دفن نمود. آن حضرت در غم از دست دادن عمار، بسیار ناراحت بود و مى‏فرمود: هر کس از وفات عمار دلتنگ نشود، او را از مسلمانى نصیبى نباشد.(7)

پی نوشت

(1). منتهى ‏الآمال (شیخ عباس قمی)، ج 1، ص 124.
(2). الکامل (ابن اثیر)، ج 3، ص 20 و 31.
(3). وقعة صفین (نصر بن مزاحم)، ص 319.
(4). نک: أنساب ‏الأشراف (بلاذری)، ص 219.
(5). وقعة صفین، ص 319.
(6). کشف ‏الغمه (علی بن عیسی اربلی)، ج 1، ص 335.
(7). منتهى ‏الآمال، ج 1، ص 124.